Aparıcı iqtisadiyyatların inkişaf tendensiyalarını müşahidə etdikdə görürük ki, startaplar müasir bazar iqtisadiyyatın vacib təkan verici hissəsidir. Azərbaycan hökuməti tərəfindən də startapların fəaliyyətlərinə dəstək olan uğurlu islahatlar aparılmaqdadır. Vergi qanunvericiliyinə edilən son dəyişikliklər innovativ startap layihələrinin həyata keçirilməsini vergitutma prizmasından daha da cəlb edici edə bilər. Bununla yanaşı hesab edirik ki, startap layihələrinin maliyyələşdirilməsi mövzusuna da baxmaq zəruridir. Digər ölkələrin təcrübəsinə nəzər yetirdikdə görürük ki, startap layihələrinin və bizneslərin maliyyələşdiriləmsində əhəmiyyətli rol özəl sərmaye (inqiliscə - private equity) və vençur kapital (ingiliscə -venture capital) investorları (fondları) tərəfindən həyata keçirilir.

Qərbin və Asiyanın inkişaf edən ölkələrin iqtisadiyyatlarında “private equity” və “venture capital” investisiyaların müsbət təsirini bir çox uğurlu layihələrdə görürük, misal üçün global şirkətləri olan Facebook, Google, Apple, Tesla, Alibaba və digər tanınmış şirkətlərin böyüməsinin və inkişafının əsasında məhz venture capital və private equity investisiyalar durur. Xususi ilə, son 10-20 il ərzində məhz “private equity” və “venture capital” şirkətlərin investisiyaları vasitəsi ilə İnternet-biznesin və yüksək texnologiyalar sektorunun əhəmiyyətli inkişafının şahidi olduq. Bu uğuru şans və vaxt ilə bağlamaq düzgün olmazdır, çünki bu nəticə həmin mühitlərdəki çevik və liberal qanunvericilik və maliyyə bazarının– məhsuludur.

Azərbaycanın investisiya potensialının tam açılması yolunda bu formalaşmış beynəlxalq təcrübənin tətbiq edilməsi vacibdir. İnvestisiya əqdləri kompleksli mexanizmdir və  burada investorun maliyyə maraqları sahibkarın biznes maraqları balanslaşdırılmalıdır. Venture Capital və Private Equity investisiyalarında tətbiq olunan müxtəlif mexanizmlər əsasən ABŞ, İngiltərə və Avropa korporativ hüququ və müqavilə hüququ daxilində formalaşıb və bu mexanizmlər əksər ölkələrin yerli təcrübələrində də tətbiq olunur.

Sözsüz ki, startap və formalaşmış biznes layihələrə yatırım etmək niyyətində olan investorlara çevik mexanizmlər zəruridir. Azərbaycan mülki qanunvericiliyində Startap və ümumiyyətlə bizneslərə yatırımların edilməsini rahatlaşdıran və risklərin tərəflər arasında bölüşdürməyə imkan verən xüsusi normaların azlığı və mülki qanunvericiliyin (korporativ, müqavilə, vergi) qeyri-müəyyənliyi beynəlxalq təcrübədə istifadə olunan mexanizmlərin Azərbaycanda istifadəsini məhdudlaşdırır və nəticə etibarı ilə potensial investorların marağını azaldır. Lakin hazırkı çatışmazlıqlara baxmayaraq hesab edirik ki, Azərbaycan qanunvericiliyinin mövcud hüquqi bazası imkan verir ki, beynəlxalq venture capital və private equity investisiyalar sahəsində istifadə olunan bəzi mexanizmləri  bizim bazarda da tətbiq etmək mümkündür. Düzgün strukturlaşdırdıqda  və dəqiq təsvir etdikdə venture capital və private equity investisiyaları mexanizmlərin Azərbaycanda tətbiqi mükündür. Ən vacib məqam odur ki, mümkün mübahisə çıxdıqda məhkəmələr mülki qanunvericiliyin prinsiplərinə riayət etsinlər və tərəflərin müqavilələrdə ifadə olunmuş iradələrini əsas götürməklə hüquq və öhdəliklərinin hüquqi müdafiəsini təmin etsinlər. Bu təmin olunduqda, düşünürük ki, investorların marağı artacaqdır.  

İnvestisiya müqavilələrində adətən istifadə olunan mexanizmlərə ləğv etmə və dividend üstünlüyü, konvertasiya hüququ, səhmlərin özgəninkiləşdirməsinə məhdudiyyətlər, növlü imtiyazlı səhmlərin səsvermə hüququ, əhəmiyyətli səs çoxluğu ilə səsvermə, geri satın-alma hüququ, və satışa qoşulma (tag along/drag-along) hüquqlarını aid etmək olar. Bu mexanizmlərin səmərəli istifadəsi, investor və sahibkar arasında sabit və davamlı münasibətlərin qurulmasında ilk addım sayılır. Bu mexanizmlər investisiya yatırılan portfel şirkətin nizamnaməsində, o cümlədən investor və sahibkar arasında bağlanan səhmdarlar/investisiya müqaviləsində əks oluna bilər. Investorlar adətən portfel (investisiya yatırımı edilən) şirkətin paylarının/səhmlərinin alınmasında maraqlıdılar. Bununla yanaşı portfel şirkətin fəaliyyətinə nəzarət mexanizmlərinin qurulması investorlar üçün vacibdir. İnvestisiya yatırdıqda, investorlar adətən üç vacib hüquqların təmin olmasında maraqlıdılar: investorun hüquq və maraqlarının qorunması, menecment üzərində nəzarət və (investisiyadan) çıxış hüququ.

Investorun hüquqların qorunmasına yönəlmiş üsullara ləğv etmə və dividend üstünlükləri, məcburi/könüllü konvertasiya hüququ, səhmlərin miqdarının və dəyərinin azalmasının qarşısını alan müddəaları (satın – alma üstünlük hüququ daxil olmaqla) və payların/səhmlərin özgəninkiləşdirməsinə məhdudiyyətləri aid etmək olar. Menecment üzərində nəzarət hüquqları şirkətin rəhbərliyi tərəfindən görülən müəyyən (cari fəaliyyətini) işlərə nəzarəti həyata keçirməyə imkan verir və vacib biznes əməliyyatları idarə etməyə səlahiyyətlər verir. Məsələn investorlara direktorlar şurasının müəyyən hərəkətləri və korporativ qərarları üzərində nəzarət imkanını verən əlavə veto hüquqları verilə bilər.

Çıxış hüququ investora portfel şirkətinə edilmiş investisiya  əvəzində müəyyən mənfəəti əldə etməklə şirkətdən çıxmağa imkan verir. Şirkətin nailiyyətlərindən asılı olaraq çıxış hüququnu ilkin açıq təklif (İPO) vasitəsi ilə, səhm/payları başqa yerli və xarici investorlara satmaqla, sahibkarın özünə geri satmaqla və sair üsullarla həyata keçirmək olar. Çıxış hüquqları adətən “satışa qoşulmaq” hüququ (tag–along right), “satışa məcbur etmək” hüququ (drag–along), qeri satın–alma (redemption) hüququ kimi müqavilə müddəaları ilə şərtləndirilir.

Hesab edirik ki, müəyyən adaptasiyala etməklə bu mexanimzləri Azərbaycan qanunvericiliyi daxilində də tətbiqi mümkündür.

   1. Ləğv etmə və Dividend üstünlüyü

Investisiya layihəsi uğursuzluğa düçar olduqda ləğvetmə və divident üstünlüyünü müəyyən edən hüquqlar investorun əsas müdafiə mexanizmi olurlar. Şirkət ləğv olunduqda ləğv etmə üstünlüyü imkan verir ki, investor (imtiyazlı səhmlərin sahibi) adi səhmdarlardan əvvəl, ləğvetmə dəyərini alsınlar. Dividend üstünlüyü isə imtiyazlı (konvertasiya olunan) səhmlərin sahib olan investora müəyyən edilmiş sabit faiz dərəcəsində dividend almaq imkanı verir. Mülki qanunvericilik ləğvetmə və dividend üstünlüyünü istifadə etməyə imkan verir (MM 106, 106-3) və investisiya əqdlərində tətbiq edilə bilər. MMC-lərə aid də nizamnamədə və iştirakçılar arasında müqavilədə investorun üstün dividend hüququna malik olmasının müəyyən edilməsini mümkün hesab olunur.

Əksər hallarda private equity investorlar portfel şirkətinə yatırım etdikdə sahibkarın şirkətdə qalmasını və idarəetməsində davamlı iştirak etməsini vacib hesab edirlər. Bu səbəbdən investorlar maraqlıdır ki, portfel şirkətinə investisiya qoyulan dövr ərzində sahibkar (səhmdar) şirkətdən çıxmasın. Beynəlxalq təcrübədə venture capital və private equity investisiya müqavilələrdə portfel şirkətin payların (səhmlərin) özgəninkiləşdirməsinə məhdudiyyət qoyan mexanizmlər geniş tətbiq olunur. Bu mexanizmlər sahibkara öz paylarını və ya səhmlərin investorun razılığı olmadan özgəninkiləşdirməsini məhdudlaşdırır. Bu şərt əsasən səhmdarlar müqaviləsində əks olunur və tam hüquqi qüvvəyə malik etibarlı öhdəlik hesab edilir. Azərbaycanda Mülki qanunvericilik prinsiplərini nəzərdə saxlamaqla, səhmlərin və ya payların özgəninkiləşdirməsini məhdudlaşdıran şərtlərin istifadəsinə ehtiyatla yanaşmaq lazımdır.

MM-nin 99 maddəsində qeyd edilib ki, ASC-nin səhmləri digər şəxslərə azad formada özgəninkiləşdirilə bilər, QSC-də isə, MM 101 – maddəsinə əsasən səhmlərin üçüncü şəxslərə özgəninkiləşdirməsi müəyyən formada məhdudlaşdırıla bilər. Beləliklə, mülki qanunvericiliyin müqavilə azadlığı prinsipinə əsasən səhmlərin (payların) özgəninkiləşdirməsini məhdudlaşdıran şərt hüquqi qüvvəyə malik ola bilməsinə baxmayaraq, Mülki Məcəllənin normaları həmin şərtin ümumi təsirini azalda bilər. Məsələn, müqavilə öhdəliyini pozaraq səhmləri özgəninkiləşdirən sahibkara (səhmdara) qarşı potensial olaraq zərərin ödənilməsi iddiası irəli sürülə bilər, lakin bu özü – özlüyündə səhmlərin (payların) kənar şəxsə keçirilməsinə təsir etməyə bilər. Beləliklə, kommersiya münasibətlərindən doğan mübahisələrin həllində mülki qanunvericiliyin ümumi müqavilə prinsiplərinə üstünlük verilməsə, bu kimi müqavilə şərtlərinin Azərbaycan biznes praktikasında effektiv istifadəsi çətinləşəcəkdir.

   4. Səsvermə

Korporativ hüququn təqdim etdiyi ümumi hüquqlara yanaşı private equity investorları əlavə idarəetmə və nəzarət hüquqların olmasında da maraqlıdılar. Bunun üçün əsas iki mexanizm tətbiq olunur - növlü səhmlərin səs vermə hüququ (class voting rights) və böyük əksəriyyətin səs vermə hüququdur (supermajority voting rights). Bu hüquqlar adətən portfel şirkətin nizamnaməsinə və səhmdarlar arasında imzalanan müqavilədə əks olunur. Bu hüquq həmçinin müəyyən korporativ əməliyyatların həyata keçirilməsinin qarşısını alan veto hüququ kimi çıxış edə bilər və investora mənfi təsir edən hərəkətlərdən qoruya bilər. Tərəflər razılaşa bilərlər ki, müəyyən məsələlərin həllində investorun ayrıca təsdiqi tələb oluna bilər. Azərbaycan korporativ hüququnun “səhmdarların demokratiyası” prinsipinə uyğun olaraq Mülki Məcəllənin 107-3.5 maddəsi səhmdara hər səsli səhm üçün bir səs verir. Mülki Məcəllənin 106-1.5 maddəsi isə imtiyazlı (növlü səhm) səhmdarlarına minimum səsvermə hüququnu təqdim edir və Mülki Məcəllənin 106.2 maddəsinə əsasən imtiyazlı səhmdarlara müxtəlif məsələlərdə əlavə səs vermə hüququnu müəyyən edə bilərlər.

Böyük əksəriyyətin səsvermə hüququ.
Venture capital və private equity layihələrdə investorların istədiyi digər mexanizm böyük əksəriyyətin səs vermə hüququdur. Bu mexanizmə əsasən müəyyən korporativ qərarların qəbul edilməsi üçün direktorlar şurasının üzvlərinin və ya səhmdarların böyük əksəriyyətinin (sadə çoxluğun deyil) təsdiqi tələb olunur. İnvestorların bu şərti tələb etmələrin əsas səbəbi odur ki, onunla investorlar müəyyən korporativ qərarlara qarşı veto hüququ əldə edirlər. Adətən bu mexanizm şirkətin nizamnaməsində əks olunur, lakin səhmdarlar müqaviləsində də qeyd edilə bilər. Mülki Məcəllənin 107-5.1 maddəsinə əsasən “böyük əksəriyyətin səsvermə” hüququ, nizamnamədə  əks olunduqda tətbiq edilə bilər. Direktorlar şurasına gəldikdə isə, Mülki Məcəllənin 102.1 maddəsi imkan verir ki, şirkətin nizamnaməsi ilə şuranın səsvermə şərtləri dəyişdirilsin (artırılsın).

Beləliklə, Azərbaycanda fəaliyyət göstərən venture capital və private equity investorlar “böyük əksəriyyətin səsvermə” mexanizmini portfel şirkətin nizamnaməsində əks olunmasına çalışmalıdırlar. Investorlar, müəyyən səsvermə hüquqların fərdi səhmdarlar müqaviləsi ilə təmin etmək istəyində ola bilərlər. Lakin bununla yanaşı həmin şərtləri həmçinin şirkətin nizamnaməsində əks etdirmək məqsədəuyğundur. Çünki, səhmdarlar müqaviləsində qeyd edilən şərtlər yalnız müqavilə tərəfləri üçün məcburidir və pozulduqda müqavilə öhdəliyini pozan tərəfə qarşı müdafiə (zərər, dəbbə pulu, qadağa və s) tədbirləri görülə bilər.

   5. Investorun çıxış hüququ

Venture capital və private equity investorları portfel şirkətdən “çıxmaq” üçün bir sıra hüquqi “alətləri” istifadə edirlər. Əsas üç mexanizm istifadə olunur – digər iştirakçı/səhmdar tərəfindən geri satınalma hüququ, satışa qatılmaq hüququ (tag-along right), satışa qoşmaq hüququ (drag-along right).

Geri satınalma mexanizmi imkan verir ki, investor ona məxsus olan payları və ya səhmlərin geri satın-alınmasını digər səhmdardan və ya portfel şirkətdən tələb etsin, yəni tərəflər əvvəldən geri alınmanın qiymətini (onun hesablanması düsturu və üsulu) və vaxtı müəyyən edirlər və investor səhmləri geri sataraq investisiyadan “çıxır”. Mülki Məcəllənin 105-1 maddəsinə əsasən səhmlərin şirkət tərəfindən geri alınmasını müəyyən etmək mümkündür. Adətən bu mexanizm həm investor həm də səhmdar (sahibkar) üçün əlverişli hesab edilir. Çünki investor portfel şirkətə investisiya yatıraraq şirkətin dəyərinin artırmaq istiqamətində işləri gördükdən sonra “çıxır” və başqa re-investisiya imkanlarını axtarır. Sahibkarda öz növbəsində maliyyə göstəriciləri yaxşılaşdırılmış və dəyəri yüksəlmiş şirkətə sahib olmuş olur.

Investisiyadan “çıxışın” digər mexanizmi portfel şirkətin səhmlərinin tam və ya bir hissəsini kənar (üçüncü şəxs) alıcıya satışıdır. Buna istiqamətləndirimiş əsas iki alət var – “satışa qatılmaq şərti” (tag-along) (“birgə satış” kimi də adlandırılır) hüququdur və “satışa qoşmaq şərti” (drag-along)  hüququdur. Satışa qatılmaq hüququ imkan verir ki, investor və ya səhmdar öz səhmlərini üçüncü şəxsə satdığı halda investor və ya səhmdar da öz səhmlərini həmin alıcıya satsın, yanı öz səhmlərini birgə satsınlar. Az sayda səhmlərə sahib olan investor və ya səhmdar (sahibkar) üçün bu metod investisiyadan çıxış üçün əlverişli ola bilər. Satışa qoşmaq hüququ isə, əksinə investora imkan verir ki, o öz səhmlərini kənar şəxsə satdıqda, səhmdarı (sahibkarı) öz səhmlərini satmağa sövq etsin.

   6. Yekun

Beynəlxalq təcrübədə geniş istifadə olunan mexanizmlər Azərbaycan təcrübəsinə gətirilməsi bu sahənin inkişafı üçün önəmlidir. Hazırda biznesə investisiya yatıran investor hüquqi mexanizmlərdən çox portfel şirkətin rəhbərliyi (səhmdar, menecment) ilə münasibətlərdən asılıdır və ümid edir ki, biznes hər iki tərəfin maraqlarına uyğun idarə olunacaq. Lakin təcrübə göstərir ki, biznes münasibətlərini yalnız şəxsi münasibət əsasında qurmaq düzgün deyil. Mübahisə və gərginlik yarandıqda şəxsi münasibət faktoru itir. Yuxarıda sadalanan (və digər aidiyyəti) mexanizmlərin hüquqi müdafiəsi və hüquqi qüvvəyə malik olması investisiya fəaliyyəti üçün önəmlidir. Çünki investorun və sahibkarın maliyyə stimullarını bir araya gətirir və tənzimləyir. Nəticə etibarı ilə investorlar və sahibkarlar arasında qarşılıqlı inamın və əməkdaşlığın inkişafına yardım edir.

Bu mexanizmlər biznes fəaliyyəti sahəsində təcrübəli şəxslər tərəfindən (investorlar və sahibkarlar) razılaşdırılıb məqbul hesab edildiyi halda onların hüquqi müdafiəsi də təmin olunmalıdır. Bu, investisiya sahəsinin inkişafının əsas faktorlarından biri olduğunu hesab edirik.